شیخ محمد خیابانی ( ۱۲۵۹ ش. / ۱۳۳۸ ه.ق. - ۱۲۹۹ ش. / ۱۲۹۷ ه.ق.) از روحانیون آزادی‌خواه تبریز درخامنه در نزدیكیتبریز متولد شد. خیابانی از فعالان سیاسی در دورهانقلاب مشروطه ایران بود. او درمجلس دوم به وکالت رسید و بعد از دورهٔ دوم بهتبریز رفت و قیام نمود، که سرانجام این قیام به شکست و کشته‌شدن وی منتهی شد.[۱]
وی در جنگ جهانی اول در برابر فشار روسها مقاومت کرد و پس از آن نیزبر علیه حکومت وقت داخلی شورید. عاقبت با ورود والی جدید مخبرالسلطنه درتبریز کشته شد.
شیخ محمد، فرزند حاجی عبدالحمید نامی بود. او پس از تحصیلفقه و اصول تا نزدیک مرحلهاجتهاد،هیئت ونجوم را آموخت. مدتی نیزحکمت وطبیعیات وتاریخ وادبیات تحصیل کرد. عموی او توسط قزاقهای تزاری کشته شده بود و او خود، روحانیمسجد جامع تبریز بوده‌است.
زندگی شیخ محمد خیابانی پس از پیروزیمشروطه در سال۱۲۸۵ ش، با تأسیسانجمن ایالتی درتبریز، وارد مرحله تازهای گردید و در جریان محاصره تبریز، در دفاع از شهر نقش مهمی ایفا کرد. در زمان خیابانی اوضاعایران، به خاطر دخالتهای بیگانگان از جملهروسیه،انگلیس وآلمان، آشفته بود. پس از خلعمحمدعلی شاه ازسلطنت، خیابانی در سی سالگی به عنوان نماینده مردم تبریز راهیمجلس شورای ملی گردید.
اولین حرکت سیاسی بزرگ خیابانی، مخالفت با اولتیماتوم روسیه در مجلسدوم طی یک نطق بلند یک ساعته بود. او پس از قبول اولتیماتوم توسط دولت وتعطیلی مجلس، درسبزه میدان تهران میتینگی برگزار کرد و بلافاصله برای فرار از دستگیری توسطوثوق الدوله، بهخراسان گریخت. در شش سال ایام فترت مجلس، مشغول تجارت شد و با تاجگذاریاحمدشاه به تشکیل مجالس ادبی و مذاکرات فلسفی مشغول شد و طی این جلسات گروههایی را به دور خود جمع کرد. در ماجرای اشغال تبریز توسطعثمانی از مخالفانپان‌ترکیزم بود و به همین مناسبت مدتی توسط قوای عثمانی درارومیه زندانی گردید. شیخ محمد خیابانی، با قراردادوثوق‌الدوله با دولت انگلستان (قرارداد ۱۹۱۹) نیز به مبارزه برخاست و از آنجا که حکومت مرکزی را ضعیف و وابسته میدید،ایجاد یک تحول اساسی در سیستم حکومت ایران و احیای آزادی را گام نخست برایخانه تکانی ایران و بیرون راندن اشغالگران خارجی میدانست. ولی برداشتنگام اول را از طریق مذاکره سیاسی امکانپذیر نمیشمرد و تنها راه را درقیام و مقاومت در برابر استبداد و دخالت خارجی میدانست. از این رو، بعداز قبول قرارداد ۱۹۱۹ م از سوی دولت ایران، در تبریز دست به قیام زد.
روز۱۷فروردين ۱۲۹۹ قيام مسلحانه شيخ محمد خياباني عليه دولت وثوق الدوله درتبريز آغاز شد . شيخ محمد خياباني از جمله مبارزيني بود كه در سالهايپاياني حكومت قاجار در نقاط مختلف كشور به مقابله با استعمار و استبدادپرداخت. خياباني در 1256 ش. در خامنه ـ‌از توابع تبريزـ متولد شد. او پساز چند سال كار و تحصيل مقدماتي در روسيه كه محل اقامت پدرش بود به تبريزبازگشت و به تحصيل علوم ديني پرداخت. وي علاوه بر فقه و اصول، ادبيات ـعرب را فرا گرفت و به كسوت روحانيت درآمد. مدتي امام جماعت مسجد جامعتبريز شد و سپس به دوره دوم مجلس شوراي ملي كه در آبان 1288 آغاز به كاركرد، راه يافت. هنگام اولتيماتوم روسيه تزاري براي بيرون راندن مستشارانخارجي و ادامه اقامت مستشاران روسي در ايران كه با موافقت احمد شاه رو بهرو شد و به تعطيلي مجلس دوم انجاميد، شيخ محمد خياباني به مبارزه عليهحضور استعماري بيگانگان ادامه داد. او طي نطق‌هاي پرشوري در مجلس،نمايندگان را از تسليم شدن در برابر روسها برحذر داشت. پس از تعطيلي مجلسدوم به تبريز بازگشت و مبارزات سياسي خود را سازمان تازه‌اي بخشيد.
مهمترين بخش اين مبارزات، قيام وي در برابر پيمان 1919 وثوقالدوله بود.
پساز پايان جنگ جهاني اول كه با تخليه مناطق شمالي ايران از نيروهاي روسهمراه بود، دولت انگليس ـ رقيب ديرينه روس‌ـ به بهانه‌هاي مختلف، از جملهمبارزه با يكي از دولت‌هاي متحدين (عثماني) يا مبارزه با نفوذ بلشويسم بهايران، به تقويت روز افزون نيروهاي خود در ايران پرداخت و براي تسلطبيشتر و بسط و نفوذ سياسي و اقتصادي خود دولت وثوقالدوله را براي انعقادقراردادهاي گوناگون تحت فشار قرار داد. يكي از پيمانهاي استعماري دربارلندن كه موجب افزايش قابل ملاحظه سلطه سياسي انگليسي‌ها در ايران شد،پيمان موسوم به «قرارداد 1919» بود. به موجب اين قرارداد كه در مرداد 1298با دولت وثوقالدوله منعقد شد، امتياز راه‌آهن و راههاي شوسه در سراسركشور به انگليس واگذار شد و ارتش و دستگاه ماليه ايران زير نظر مستشارانسياسي و اقتصادي بريتانيا قرار گرفت. كابينه وثوقالدوله به دنبال تحميلاين قرارداد ننگين با موج مخالفت‌هاي عمومي و اعتصابات صنفي و كارگري دركشور سقوط كرد. روحانيون مبارز از جمله شيخ محمد خياباني و سيد حسن مدرسدر جريان مخالفت‌ها و اعتراضات عمومي مردم عليه پيمان 1919، بهوثوق‌الدوله كه عاقد اين پيمان بود، به شدت اعتراض كردند.
اينافشاگري‌ها به شناخت بيشتر مردم از ماهيت اهداف بيگانگان در ايرانانجاميد. شيخ محمد خياباني در آستانه انتخابات دوره چهارم مجلس، مردم رااز رأي دادن به سياسيون وابسته به انگليس يا روسيه برحذر داشت. او قرارداد 1919 را مضر به حال مملكت و ناقض حاكميت ملي و استقلال ايران خواند و درتهران با وعظ
مبلغ قابل پرداخت 6,000 تومان
