مرورى بر عملكرد مظفرالدين شاه قاجار

ايستادگى در مقابل لرد كرزن

اين قرارداد در هفت فصلعيناً مانند قرارداد گمركى ايران و روس با همان شرايط منتها به نفع دولت انگليستهيه و تنظيم گرديد. اين قرارداد به جاى فصل نهمعهدنامهپاريسمورخ چهارم مارس۱۸۵۷بود! و براى ايران همان معايب و مضار قرارداد گمركى ايران و روس راداشت.

نكته درخور توجه اينكه آنچه را كه دولت روس در سال ۱۸۲۸/ ۱۲۴۳ ه.ق به موجبمعاهده تركمانچاى به ايران تحميل كرد دولت انگليس در سال ۱۸۵۷/۱۲۷۳ ه.ق براساسعهدنامهپاريسبه دست آورد. اگرروس ها قفقاز را از ايران مجزا كردند انگليس ها افغانستان را از ايران منتزع نمودندو همه امتيازات تجارتى كه دولت انگليس با بستنعهدنامهپاريساز آن برخوردار شدهمان ها بود كه روس ها طبقعهدنامهتركمانچاى نصيبشانشده بود! و قراردادهاى گمركى منعقده دولتين روس و انگليس با ايران آنچنان ظالمانه ومنطبق با منافع اين دو دولت استعمارى بود كه جانشين پاره اى از موادعهدنامه هاى منحوستركمانچاى وپاريسقرار گرفت!

اگرچه انگليسى ها توانستند همزمان با اجراى تعرفه گمركى ايران و روسعين آن را براى خود به دست آورند و از اين نظر از روس ها عقب نمانند ولى برترى نفوذروس ها در ايران نسبت به انگليسى ها محرز و مسلم بود و اين بستگى به چند عامل مهمداشت كه يكى از اين عوامل وجود نيروى بريگاد قزاق تحت نظر روس ها بود كه عنصرايرانى هيچ نقشى در آن نداشت و براى اجراى مقاصد روس ها در ايران وسيله بسيار موثربه شمار مى رفت. عامل مهم ديگر بانك استقراضى روس بود كه نفوذ فوق العاده اى درشئون سياسى و اقتصادى ايران داشت. اين بانك در ايران تجارت نمى كرد و دنبال سودنبود و فقط سياست دولت استعمارى روس را در ايران ترويج مى نمود. اين بانك با قرضدادن پول به درباريان و شخصيت هاى صاحب نفوذ با شرايط ساده و طولانى مدت اين اشخاصرا وام دار و زير نفوذ دولت متبوع خود قرار مى داد و چه بسا اتفاق مى افتاد كه «مبلغ قرض چند برابر از اعتبار مالى طرف زيادتر بود و در اين راه بانك مزبور چنانبه افراط رفتار مى كرد كه وقتى در سال ۱۳۲۲ ه.ق وزارت دارايى روسيه اعتبار سياسىبانك را گرفت معلوم شد كه از ۳۰ ميليون منات سرمايه اوليه بانك فقط ۳ ميليون مناتدر صندوق هاى آن باقيمانده و بقيه در محل هاى بى اعتبار در قرض دادن به اعيان وتجار و علماى ايران به مصرف رسيده و تنها در شهر تهران طلب بانك از اشخاص شانزدهميليون منات بوده است۱۷ و سومين عامل برترى نفوذ روس ها نسبت به انگليس ها در ايرانشخص ميرزا على اصغرخان اتابك صدراعظم ايران بود كه پس از رنجش از انگليسى ها روابطبسيار نزديكى با روس ها پيدا كرد و با اخذ دو فقره وام پياپى از روسيه تماماختيارات حكومت ايران را در دست دولت روس قرار داد! گرچه اتابك قلباً علاقه اى بهروس ها نداشت و پس از بريدن از انگليسى ها مى خواست به هر حيله رهى در دل دوستانسابق خود پيدا كند كه برقرارى روابط نزديك با سرآرتور هاردينگ وزير مختار انگليس ودادن امتياز استخراج نفت جنوب ايران به يك تبعه انگليسى به نام «ويليام فاكس. دارسى» براى به دست آوردن دل رميده زمام داران انگليس بود. اتابك براى برقرارىتوازن سياسى با دولت هاى روس و انگليس حتى حاضر بود وام دوم را از انگليسى ها بگيردكه براى منع استقراض از دولت هاى خارجى به جز دولت روسيه راهى پيدا مى شد چنانكه دراواخر صدارتش وامى از انگليس دريافت كرد كه عنوان آن را «مساعده» گذاشت! اتابك براىگرفتن اين وام بارها با هاردينگ محرمانه به گفت وگو نشست و هاردينگ بسيار كوشيد كهاين مقصود عملى شود ولى لندن با اتابك كنار نيامد!

روس ها در نتيجه تفوقى كهنسبت به حريف خود در ايران داشتند توانستند برترى تجارى انگليس در ايران را به سودخود تغيير دهند. امتعه روسى در همه نقاط ايران از آذربايجان در غرب گرفته تا خراسانو سيستان و بلوچستان در شرق و جنوب شرق به طور فراوان توزيع مى شد و كشتى هاى روسىبه تدريج راه خود را به طرف خليج فارس باز مى كردند و محصولات كارخانه هاى روسى رابه سواحل خليج فارس مى رسانيدند و «روزنامه هاى روسيه پيشنهاد مى كردند كه دولتتزارى بايد از فرصت استفاده نموده و با دادن پولى به دولت ايران در سواحل خليج فارسپايگاه جنگى ايجاد كند و چون انگليسى ها در آن موقع گرفتار جنگ با بوئرها در جنوبآفريقا بودند۱۸ و مجالى براى جلوگيرى از نفوذ روس ها نداشتند اين فكر روز به روزبيشتر قوت مى گرفت۱۹ در همين ايام بود كه يك كشتى جنگى روسيه به خليج فارس وارد شدو داخل شط العرب گرديد و تا بصره پيش رفت و متعاقب آن يك كشتى جنگى ديگر به مسقط،بوشهر، لنگه و بندرعباس سفر كرد.

اين كم توجهى انگليسى ها نسبت به مسئله ايرانمورد اعتراض لرد كرزن فرمانفرماى مقتدر هندوستان قرار گرفت. وى نظرش بر اين بود كه «موضوع كروگر (قائد و رهبر بوئرها) چندان قابل اهميت نيست اين شخص در دريا حكم حبابرا دارد و به زودى محو خواهد شد اما مسئله ايران داراى اهميت است كه طرف توجهنيست.»۲۰ و نيز به لردلنزداون وزير امورخارجه انگليس نوشت «شما بايد تصميم بگيريدتا كجا راضى خواهيد شد روس ها به طرف جنوب ايران تجاوز كنند و شما در مقابل آنهامقاومت نكنيد...»۲۱

همين اعتراضات و پيگيرى هاى بيش از حد لرد كرزن براى اقداماتمتقابل، نسبت به عمليات روس ها در خليج فارس بود كه در اوايل سال ۱۹۰۲ لرد لنزداونبه وزير مختار انگليس در ايران دستور داد كه به دولت ايران خاطرنشان كند كه «دولتانگليس به هيچ وجه اجازه نخواهد داد كه روس ها به نواحى جنوبى ايران دست اندازىكنند كه اگر با اين اخطار باز هم دولت ايران توسعه نفوذ روس ها را در اين مناطقتشويق كند دولت پادشاهى انگليس مجبور خواهد بود در سياست خود كه تا اين تاريخ حفظبقاى ملى و تماميت ارضى كشور ايران است تجديد نظر كند.»۲۲ و عين اين اظهارات را خودلنز داون در موقع مسافرت شاه به لندن كه چند ماه بعد صورت گرفت با او درميان گذاشتو پارلمان انگليس نيز بيانيه اى مبتنى بر اهميت منافع سياسى و بازرگانى انگلستان وهندوستان در خليج فارس منتشر نمود و در آن خليج فارس به عنوان «كليد بازرگانىهندوستان» نام برده شد و به دنبال بيانيه پارلمان لردلنز داون وزير امور خارجهاعلاميه بالفور را به نام دولت بريتانيا در پارلمان انگليس به شرح زير قرائت كرد: «دولت بريتانياى كبير برقرارى يك دژ محكم ساحلى يا يك پايگاه دريايى در خليج فارسرا اقدامى خصمانه نسبت به منافع خود تلقى خواهد كرد و بدون ترديد با تمام وسايل كهدر اختيار دارد از آن جلوگيرى به عمل خواهد آورد.»۲۳