روزنامه و مشروطه

صدور فرمان مشروطيت و تأسيس مجلس شوراى ملى، بسيارى از نهادهاى اجتماعى را در ايران دگرگون كرد. رشد سريع مطبوعات و تحول فضاى درونى آنها يكى از مهمترين تبعات اين انقلاب بود. هر چند كه نخستين روزنامه فارسى بيش از نيم قرن پيش از انقلاب مشروطه (در۱۲۵۳ق) منتشر شد ولى مطبوعات مقارن مشروطيت و پس از آن داراى تفاوت هاى عميقى با پيش از خود بودند. بين سال هاى ۱۲۵۳ ق (انتشار نخستين روزنامه) تا ۱۳۲۴ ق (صدور فرمان مشروطه) مطبوعات در ايران تنها محدود به چند نشريه دولتى و تخصصى و محلى بود كه شمارگان نشر آنها به زحمت به هزار مى رسيد و اغلب با حمايت دربار و با مطالبى ملال آور و تنها با گزارش هاى محدودى از اوضاع داخلى - و گاهى هم اخبار خارجى - همراه بود.
در چنين اوضاعى، مهم ترين ابزار شكل دهى به انديشه و افكار عمومى، منابر و خطابه هاى آهنگين وعاظى چون سيد جمال واعظ اصفهانى و ملك المتكلمين بود. هر چند در همين ايام چند روزنامه مهم و تأثيرگذار فارسى در خارج از ايران منتشر مى شد، اما مخاطبان اين گروه نشريات تنها اقليت تحصيل كرده و برخى نخبگان سياسى بودند، به ويژه آنكه ورود اين نشريات به داخل ايران با سختگيرى هاى حكومت همراه بود.
با صدور فرمان مشروطيت، در اندك زمانى، تعداد زيادى روزنامه و شب نامه منتشر شد. پس از امضاى فرمان مشروطه و تنها در چند ماه باقى مانده سال ۱۳۲۴ ق ۲۰ روزنامه در تبريز، تهران و چند شهر ديگر منتشر شد. اين روند در سال ۱۳۲۵ ق با شتاب بيشترى ادامه داشت. به گونه اى كه در اين سال بيش از ۸۰ روزنامه در ايران منتشر مى شد. تعداد روزنامه هاى عصر مشروطه تا سال ۱۳۲۷ق به حدود ۲۰۰ عنوان رسيد. البته تعريف روزنامه در آن دوران با آنچه امروزه منتشر مى شود متفاوت است، بسيارى از روزنامه ها تنها يك يا چند شماره منتشر شده اند و به جز چند عنوان كه به صورت يوميه منتشر مى شد مابقى به شكل هفته نامه و يا گاهنامه (ولى با ظاهر روزنامه) چاپ مى شدند. گروهى از اين روزنامه ها هم متعلق به مدارس جديدى بود كه با تأسيس مشروطيت متولد شده بودند.
روزنامه مدرسه تمدن، كمال، پرورش و عدالت از جمله روزنامه هايى بودند كه توسط چنين مدارسى منتشر مى شدند. روزنامه هاى فارسى زبان خارج هم با پيروزى مشروطيت، توان مضاعفى پيدا كردند. حبل المتين كه از سال ۱۳۱۱ ق با مديريت سيدجلال الدين حسينى كاشانى متخلص به اديب و ملقب به مويدالاسلام، به صورت هفته نامه در كلكته منتشر مى شد (و تا زمان درگذشت مويدالاسلام در ۲۴ آذر ۱۳۰۹ شمسى برپا بود)، از ۱۵ ربيع الاول ۱۳۲۵ ق به همت برادر كوچك ترش سيدحسن كاشانى، همزمان و به شكل يوميه در تهران آغاز به انتشار كرد. شمارگان حبل المتين در خلال سال هاى ۲۵ و ۲۶ به بيش از ۳۰ هزار نسخه رسيد كه در مقايسه با تعداد باسوادهاى آن روزگار بى نظير است.
در مدت سه سالى كه يوميه حبل المتين - تا نيمه رجب ۱۳۲۷ كه براى هميشه توقيف شد - منتشر مى شد (در سه دوره: تهران، رشت و تهران) همزمان حبل المتين كلكته هم در ۲۴ صفحه و به شكل هفتگى منتشر و توزيع مى شد. البته توفيق تنها با حبل المتين همراه نبود بلكه روزنامه انجمن ملى تبريز، روح القدس و صوراسرافيل هم از ديگر روزنامه هايى بودند كه با اقبال گسترده مردم مواجه شدند.
به زعم باور برخى سياستمداران و نظريه پردازان علوم سياسى كه زبان مردم ايران را به سبب روح استبدادى حاكم بر جامعه ايران - طى قرون متمادى - الكن از انتقاد و حقيقت گويى به قدرت مى دانند، تجربه روزنامه نگاران عصر مشروطه و استقبال عمومى از حركت آنان، خلاف اين نظر را نشان مى دهد، به ويژه آنكه پيشگامى ايرانيان - در ميان ديگر ملل آسيايى - براى پذيرش و استقرار نظام مشروطه و حكومت قانون، بيانگر وجود زمينه اى هر چند اندك از گرايش به مدنيت، قانون و تحديد قدرت است. چه بسا بتوان گفت سرخوردگى سياسى جامعه و بى واكنشى نسبت به رخدادهاى سياسى و اجتماعى دوران خود، حاصل ناكامى مردم و نخبگان سياسى در جريان مشروطه و حوادث پس از آن است.
قانونى شدن آزادى و انشاى آن توسط مجلس و شخص شاه، بخشى از نخبگان سياسى و فرهنگى را به اين باور مسلم رساند كه در حكومت مشروطه انتقاد از هر مقامى و با هر زبانى مجاز است. از اين رو در طيفى از مطبوعات تندرو، موجى از حملات به دربار و شخص شاه مشاهده مى شود كه همين امر سبب توقيف مكرر آنها هم مى شد. مثلاً حبل المتين در دوره انتشار خود در تهران چندين بار توقيف شد، ولى از آنجايى كه روزنامه نگاران آزادى را حق مسلم و قانونى خود مى پنداشتند، به سرعت نسبت به اولين توقيف آن واكنش نشان دادند و به اعتراض، همه روزنامه هاى اصلاح طلب و مشروطه خواه و حتى روزنامه مجلس كه صورت جلسات مجلس را منتشر مى كرد دست به اعتصاب زدند.
حروفچينان چاپخانه ها هم به نشانه اعتراض به اين گروه پيوستند و خطيبان مشروطه خواه به محكوميت توقيف روزنامه پرداختند، اين اعتراض ها چنان اثرگذار بود كه مخبرالسلطنه به عنوان نماينده دولت، توقيف مطبوعات را عملى ارتجاعى خواند! و به اين ترتيب حبل المتين مجدداً آغاز به كار كرد. اما پيكان روزنامه هاى اصلاح طلب چنان پيكره شاه و دربار را مى آزرد كه حاصل دوره مشروطه اول و آزادى هاى سياسى و اجتماعى، استبداد صغير بود، محمدعلى شاه كه از همان روزهاى نخست سلطنت با بى اعتنايى به نمايندگان و مشروطه خواهان، سعى داشت چهره پادشاهى مطلقه داشته باشد.
تنها راه مقابله با روزنامه ها را - كه در پى توقيف با نام و نشانى جديد سر بر مى آوردند و به تنوير افكار عمومى برمى خاستند - برچيدن اساس مشروطيت دانست و با به توپ بستن مجلس شوراى ملى و اعدام مشروطه خواهان و روزنامه نگاران برجسته اى چون ميرزاجهانگيرخان صوراسرافيل و ملك المتكلمين، خيال خود را آسوده كرد. در دوران استبداد صغير براى مدتى تمام نشريات آزاد - كه بين مردم و مشروطه