مسیحیت در ایران باستان

اواخر دوران شاهنشاهی ساسانی از بسیاری جهات قابل توجه است. جامعۀ ایرانی در آن زمان به راستی آکنده از تضادها و چالش های بزرگ بود. ثروت وقدرت بیکران امپراتوری از یک سو مایۀ آزمندی و حسادت کشورهای همسایه بود و از سویدیگر اختلاف طبقاتی بسیار شدید در درون جامعۀ ایرانی ، نفوذ و قدرت بی حساب موبدانزرتشتی و حضور مکتب های گوناگون فلسفی و باورهای دینی دیگر که خواهان دگرگون کردنجامعۀ به شدت طبقاتی و متعصب ایران بود ، جامعۀ ایرانی را از درون شکننده کردهبود.

ولی هرگونه دگرگونی و نوآوری که نفوذ موبدان و اربابان بزرگ راتهدید می کرد. با خشونت بسیار سرکوب می شد و برای دستیابی به این منظور ، موبدان ومالکان بزرگ حتی از به چالش کشیدن قدرت شاهنشاه نیز خودداری نمی کردند. زد و بندهای درباری و فساد فزایندۀ درون دربار و دستگاه اشرافی همه و همه نشانه های یکامپراتوری بزرگ و بیمار بود.

واقعیت این است که شماری از پادشاهان ساسانی همچونیزدگرد یکم و قباد به لزوم انجام اصلاحات بنیادی در جامعۀ ایرانی پی برده بودند ولینفوذ بیش از اندارۀ مالکان بزرک و همچنین موبدان و هیربدان که خود نیز در شمارمالکان بزرگ بودند مانع از انجام این اصلاحات می شد. و سرانجام نیز همین کارشکنی هازمینۀ تاریخی برای شکست ایرانیان از عرب ها را فراهم کرد .

هرمزد چهارمفرزند انوشیروان و پدر خسروپرویز به مسیحیان نسطوری توجه ویژه ای داشت و گویا اینسبب شده بود تا موبدان و هیربدان زرتشتی از وی برنجند . نزدیکی روابط هرمزد چهارمبا مسیحیان تا «جا پیش رفت که وی در سال 585 میلادی اجازه داد تا شورای اسقف ها یمسیحی در ایران برگزار شود و از این روست که پذیرۀ پایانی این شورا از هرمزد چهارمبه عنوان شاهنشاهی نیکوکار ، پیروزمند ، آشتی پذیر و انسان دوست نام می برد . شاید ماجرای زهردادن به موبدان موبد که در شاهنامه آمده و در زیر به آن اشارهخواهیم کرد ، نشانۀ ترس هرمزد از نفوذ فزاینده روحانیون زرتشتی بوده است .
درشاهنامه آمده است که هرمزد نسبت به موبدان موبد بدگمان می شود و از این رو تصمیم میگیرد تا با خوراندن زهر او را از میان بردارد. چون موبدان موبد به پیشگاه هرمزد بارمی یابد ، هرمزد او را مورد محبت قرار می دهد و می گوید تا از خوراکی که فرهم است ،بخورد . موبد که نسبت به شاه بدگمان است ، بهانه می آورد که سیر است و خوراک خوردهاست . هرمزد پافشاری کرده و با دست خود لقمه ای گرفته و می گوید دلم را نشکن و اینلقمه را بخور

چو آن کاسۀ زهر پیش آورید
نگه کرد موبد ، بدانبنگرید
بدان بیگمان دل پاک اوی
که زهر است بر کاسه تریاک اوی
چو هرمز نگهکرد لب را ببست
بدان کاسۀ زهر یازید دست
بدان سان که شاهان نوازشکنند
بدان بندگان نیز نازش کنند
چو یازید دست گرامی به خوان
از آن کاسهبرداشت ، مغز استخوان
به موبد چنین گفت کای پاک مغز
تو را کردم این لقمۀ خوبو نغز
دهان باز کن تا خوری زین خورش
ازین پس چنین بایدت پرورش
بدو گفتموبد ، به جان و سرت
که جاوید بادا سر و افسرت
کزین نوشه خوردن نفرمائیم
به سیری رسیدم ، نیافزائیم
بدو گفت هرمز ، به خورشید و ماه
به پاکی روانجهاندار شاه
که بستانی این نوشه زانگشت من
بدین آرزو نشکنی پشت من
بدو گفتموبد که فرمان شاه
بیامد ، نماند مرا رای و راه

موبدان موبد در می یابدکه چاره ای جز خوردن خوراک ندارد ، در حالی که می داند هرمزد در صدد زهر دادن بهاوست . پس خوراک را می خورد و با تن زار و پیچان به خانه می رود و پادزهر می خواهد. از سوی دیگر هرمزد ، کسی را می فرستد تا از اثر زهر در موبد اطمینان یابد. موبد کهفرستاده را می بیند ، اشک از دیدگانش روان می شود و به او می گوید که به هرمزد پیامدهد که بخت از او خواهد برگشت . در جهان بازپسین ، آن زمان که به طور برابر درپیشگاه داوری خداوند قرار گیریم ، من داد خود را از خدا خواهم گرفت . آنگاه میافزاید از این پس آسوده نخواهی خفت و سزای بدی را بدی خواه دید. فرستاده گریان بهپیشگاه هرمزد باز می گردد و آنچه را که شنیده بود بازگو می کند . هرمزد از کار خویشپشیمان می شود ولی کار از کار گذشته و موبدان موبد می میرد. هرمزد پس از آن به خونریزی های بیشتر دست می زند و بزرگانی را می کشد . پس از چند سال با خواندن پندی ازپدرش ، به خود می آید و از خون ریزی دست بر می دارد. به هر حال دوران هرمزد چهارم ،دورانی سخت است . به روایت شاهنامه، مادر هرمزد چهارم دختر پادشاه چین است و یکی ازسرداران ایران به نام بهرام آذرمهان که به فرمان هرمزد کشته می شود . این موضوع راپیش از کشته شده به وی یادآور می گردد .
بدو گفت بهرام ، کای ترک زاد
به خون ریختن تا نباشی تو شاد
تو خاقان نژادی ، نه از کیقباد
که کسری تو را تاج برسر نهاد

آن چنان که در تاریخ طبری آمده ، سلوك هرمزد با مسيحيان و سختگيرىاو با اشراف و روحانيان موجب شد كه هيربدان؛ يعنى روحانيان زرتشتى، نامه اى بههرمزد نوشتند و از او خواستند كه به ترسايان بتازد، هرمزد نوشت: چنان كه تختپادشاهى ما تنها به دو پايه پيشين و بى دو پايه پسين باز نايستد، پادشاهى ما نيز باتباه ساختن ترسايان و پيروان كيش هاى ديگر به جز كيش ما، استوار و پايدار نباشد. پسدست از ترسايان كوتاه كنيد و به كارهاى نيك روى آوريد تا ترسايان و پيروان كيش هاىديگر آن را ببينند و شما را بر آن بستايند و از جان، هواخواه كيش شما باشند.
برپایۀ قوانین ایران زمان ساسانی کیفر بیرون شدن از آئین مزدائی (زرتشتی) مرگ بود. درست مانند آنچه که امروز در اسلام برقرار است . واژه هائی چون " مفسد فی الارض" و " محارب با خدا" که امروز در رژیم اسلامی به کار می رود ترجمۀ دقیق " آلودهکنندۀ زمین" و " جنگ کننده با اهورامزدا" است که از دوران ساسانی وام گرفته شده است .
سرانجام کار هرمزد آن است که سپاهیان از وی بر می گردند و دو تن از فرماندهانوی به نام گُستَهم و بندوی او را کور می کنند.

چو تاج از سر شاهبرداشتند
ز تختش نگونسار برکاشتند
نهادند پس داغ بر چشم شاه
شد آنگاه چونشمع رخشان سیاه
ورا همچنین زنده بگذاشتند
ز گنج آنچه بُد ، پاکبرداشتند.

گستهم و بندوی سپس به خسروپرویز پسر هرمزد پیغام می دهند کهستمگری هرمزد سبب شورش و نافرمانی ما شد . اگر تو پیمان بندی که با دادگری و انصافپادشاهی کنی . ما فرمان تو را پذیرائیم . خسرو پیمان می بندد که روشی دیگر پیش گیردو از ستمگری های پدر پوزش می خواهد.

شخصیت خسرو پرویز از بسیاری جهات یکقابل توجه و بررسی است. پادشاهی که زندگی او از شکست ها و پیروزی های بزرگ آکندهبود . در اوج پیروزی های نظامی خسروپرویز ، مرزهای شاهنشاهی ایران ، حتی از دورانهخامنشیان نیز فراتر رفت . از سوی دیگر زندگی افسانه ای او ، ماجراهای عشقی وماجراجوئی های نظامی او که پس از گذشت سده ها هنوز اندیشۀ شاعری چون نظامی گنجوی رابه خود مشغول می دارد تا مثنوی عاشقانه خسرو شیرین را بسراید .